اسنشیال اویل چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

اسانس essence واژه ای است که شاید تا به حال زیاد به گوشتان خورده باشد. واژه ای که احتمالا در ذهن شما تداعی رایحه یا طعم خاصی می کند. احتمالا روی بیشتر بسته های مواد خوراکی یا آرایشی در قسمت مواد سازنده نوشته ی اسانس های مجاز را به دفعات دیده باشید. البته این نوع اسانس ها همگی در آزمایشگاه ها سنتز شده اند و به دلیل ترکیبات مشابه همان رایحه و طعم گیاه را دارند اما به هر حال طبیعی نیستند. این مواد سنتزی معطر قیمت های گرانی ندارند و دقیقا به همین دلیل است که به وفور در صنایع مختلف غذایی، آرایشی و حتی بهداشتی مصرف می شوند. بنابراین وقتی شما گیاهی را بو میکنید رایحه ای از آن به مشام شما می رسد که به آن اسنس گویند. وقتی این رایحه از گیاه جدا می شود به جای اسانس به آن اسنشیال اویل گویند. بنابراین به اسانس های طبیعی استخراج شده از گیاه اسنشیال اویلEssential oil و به اسانس های سنتزی با رایحه مشابه اسنشیال اویل ها فرگرنس  Fragrance oil می گویند.

واژه اسنشیال اویل یا اسانس گیاهی

اسنشیال اویل ها دسته کوچکی از مواد موثره گیاهان دارویی معطر می باشند این به این معناست که همه گیاهان دارویی مواد معطر را ندارند و تنها بخشی از آنها دارای اسانس هستند. این مواد نیز تنها بخشی از مواد موثره گیاهان دارویی می باشند. این ترکیبات غلیظ ، معطر ( دارای رایحه ) و فرار ( سریعا تبخیر میشوند) از قسمت های مختلف گیاهان به صورت یک مایع استخراج می شوند.

بسیار گفته شده و شاید شما هم در منابع زیادی دیده باشید که واژه اسنشیال اویل از واژه فرانسوی اسنس essence  به معنای رایحه و طعم گرفته شده است چرا که این ترکیبات مسئول عطر و طعم گیاه می باشند. اما در اصل این واژه از عبارت  quintessential oil”  گرفته شده است که بر مبنای  نظریه ارسطو می باشد. طبق این نظریه ماده علاوه بر چهار عنصر هوا، آب، آتش و خاک از  عنصر پنجمی نیز به نام اتر یا جوهره   quintessence تشکیل شده است که همان نیروی حیات است و اسنشال اویل ها همان نیروی حیات گیاه در نظر گرفته شده اند. به همین دلیل به آن ها روغن اتری etheral oil هم میگویند.  همچنین برخی ها   واژه اسنشیال را  به معنای ضروری ترجمه می کنند که به این دلیل است که گیاهان برای گرده افشانی و حفظ بقا در برابر شرایط محیطی  و شکارگرها از این مواد معطر استفاده می کند و بدون وجود آنها می میرند. لازم به ذکر است که واژه اسنس در دیکشنری اکسفورد به معنای اصل وجوهره ترجمه شده است.

از نظر نقطه جوش این ترکیبات معطر دارای نقطه جوش بالا می باشند ولی با وزن مولکولی پایین یا به عبارتی سبک هستند و به سرعت تبخیر شده و به حالت گاز در می آیند و به دلیل همین فراریت به آنها روغن فرار volatile oil می گویند.

نام دیگری که به آنها به دلیل خوشبو بودن می گویند روغن معطر aromatic oil  است البته باید بگویم که همه اسانس ها از نظر همه افراد خوشبو نیستند و این کاملا به سلیقه افراد بستگی دارد مگر در مورد برخی که همه افراد رایحه آنها را می پسندند مانند گل محمدی و یاسمن

تا اینجا درمورد نام های مختلف این مواد معطر گیاهی صحبت کردیم اما هنوز یک مطلب مهم در نام گذاری اسنشال اویل ها باقی مانده است و آن تمایز بین اسانس طبیعی و روغن است. باوجود اینکه به آنها اویل به معنای روغن می گویند اما اسانس های طبیعی ها با روغن ها متفاوتند و بیشترشان آبکی هستند. با این وجود در زبان فارسی معادل های  ناقصی مانند روغن اسانسی، روغن فرار،اسانس گیاهی، روغن ضروری و روغن معطر و حتی روغن خالص گفته میشود که بهتر است به جای همه اینها  تنها بگوییم اسنشیال اویل و همین.

اسانس های جانوری

ترکیبات معطر فقط محدود به گیاهان نمی شوند. در گذشته برخی از آنها را از بدن جانوران جدا می کرده اند. ترکیبات معطر جانوری مانند مشک از گونه ای آهو  Moschus moschiferus ، عنبر از نهنگ عنبر physeter macrocephalus ، ماده معطر زباد یا سیوتن از نوعی گربه وحشی به نام زباد   civet ، ماده معطر جند بیدستر که از جند (بیضه )گونه ای  سگ آبی یا همان بیدستر Castor canadensis بدست می آمدند و این یک یادآوری غم انگیز در داستان رایحه ها بود. چرا که بسیاری از این حیوانات قربانی همین ترکیبات معطر موجود در بدن خود می شدند. امروزه به دلیل انقراض برخی از این گونه ها و مسائل حفاظتی مجاز به استفاده از این اسانس های جانوری نیستیم. بنابراین در تعریف بین المللی سازمان استانداردهای بین المللی ( ایزو) در سال ۱۹۹۷ اسنشیال اویل ها به ترکیبات فرار و معطر بدست آمده از مواد خام گیاهی که به روش تقطیر یا پروسه مکانیکی پرس بدست می آیند گفته می شود. این ترکیبات مصارف گوناگونی از درمان تکمیلی بیماری ها در رایحه  درمانی تا استفاده در صنایع مختلف بهداشتی، آرایشی و غذایی دارند که در مقالات آینده گیاهدون در مورد آنها به طور مفصل صحبت خواهیم کرد. یکی از معروف ترین اسانس جانوری را در زیر بیان کردیم

مشک

مشک نام غده ای زیر پوست شکم گونه ای به نام آهوی ختن است. گونه ای که در نواحی هیمالیا وسیبری زندگی می کرده است و ختن نام شهری کهن در چین است. به این غده که بین اندام جنسی نر و ناف جانور قرار گرفته است که به آن pod musk  می گویند. این غده حاوی ماده پودر مانندی به نام مشک musk است. البته مشک قبل از خشک شدن نیمه مایع است.جانور نر از این ماده برای جلب توجه جنس ماده استفاده می کند. در حقیقت مشک ماده بسیار معطری است که برای جفتگیری در این جانور استفاده میشود. این ماده معطر قیمت بسیار بالایی داشته به طوریکه منجر به روند رو به انقراض این گونه شده است. رایحه جذاب و ماندگاری بالا باعث شده در برندهای معروف عطری یک گزینه بی بدیل باشد. رایحه ای ایندولی شبیه یاس که ارزشمند است. امروزه به جای مشک طبیعی از مشک های سنتزی تحت عنوان white musk استفاده میشود. ماده اصلی اسانس مشک  muscone است که ترکیبی شبه سیترونلول است و با پروسه ای ۱۸ ماهه و با استفاده از حلال از مشک طبیعی جدا میشود.این ماده به عنوان نت پایه عطرسازی استفاده میشود.

 

ویژگی های ظاهری اسنشیال اویل ها 

 حالت ماده

اسنشیال اویل ها  از نظر حالت ماده مایع هستند و اغلب اوقات مایعات رقیق و آبکی هر چند که برخلاف آبکی بودن غلظت مولکولی زیادی دارند. به عبارت دیگر هر قطره از یک آنها از بیش یک میلیون مولکول تشکیل شده است و بنابراین حتما باید آن ها را برای استفاده روی پوست رقیق نمود.

رنگ

دیگر ویژگی ظاهری اسنشیال اویل ها رنگ است که اغلب آنها قبل از اینکه اکسید شوند در دمای اتاق مایعات بی رنگی یا زرد شفافی هستند ولی در این بین بابونه( آبی ) ، بومادران(سبزآبی)، افسنطین( کهربایی) و.. از همان ابتدا رنگی می باشند. همچنین برخی مانند پچولی، پرتقال و علف لیمو به رنگ زرد یا کهربایی می باشند.

 

رایحه و طعم

بو و مزه تند نیز از ویژگی های قابل لمس آن ها می باشد. البته که زمانی که در بطری اسانس طبیعی را باز می کنید بلافاصله رایحه آنها به مشامتان می رسد ولی نباید مزه آنها را با خوردن امتحان کنید چرا که ممکن است به بافتهای مخاطی دهان شما آسیب جدی وارد شود.

خورندگی

حالت خورندگی اسنشیال اویل را زمانی تجربه خواهید کرد که آن را به صورت خالص روی پوست استفاده کنید. اگر بتوانید سوزشش را تحمل کنید بافت پوست را تخریب می کند.

 

حلالیت

اگر یک قطره اسانس طبیعی را در آب بریزید و هم بزنید مشاهده خواهید کرد که بعد از مدتی  روی آب می آید و در آن حل نمی شود چرا که مولکولهای آن ها قطبی و آب  گریز هستند و در آب حلالیت بسیار کمی دارند  و  تنها  در  روغن ها و حلال های شیمیایی  مانند الکل و یا اتر  حل می شوند.

 

اکسیداسیون

اگر درب قوطی اسانس را باز نگه دارید به سرعت در معرض هوا اکسید می گردد. وقتی اسانسی اکسید شود رنگش تیره شده و خواص خود را از دست می دهد. در حقیقت اکسید شدن به نوعی فساد اسنشیال اویل است. همچنین نور و گرما نیز باعث اکسید شدن می شوند.

ویژگی های قابل اندازه گیری اسنشیال اویل ها

نقطه جوش

یک ویژگی بارز اسانس ها این است که اگر شما یک قطره روی سطحی بریزید بعد از مدتی مشاهده می کنید که اثری از آن باقی نمانده است چرا که بلافاصله تبخیر می شود و اصطلاحا فرار می باشد. اما باید دقت کنید که از نظر نقطه جوش ترکیباتی با نقطه جوش بالا هستند و فقط به دلیل کوچک و سبک بودن ترکیباتشان سریعا تغییر حالت می دهند و از فاز مایع به گاز می روند.

 

چگالی

قبل از همه باید به چگالی یا همان دانسیته اسانس های طبیعی اشاره نمود. به عبارت دیگر وزن مخصوص اسانس در مقایسه با وزن مخصوص آب قرار می گیرد. چگالی آب عدد یک است. اما دقت داشته باشید خوانش چگالی در دما و فشار خاص و دقیق صورت می گیرد. چراکه دما و فشار و حتی خلوص اسانس روی عدد چگالی تاثیر می گذارد. عمدتا چگالی این مایعات در دمای اتاق از آب کمتر است یعنی عددی کمتر از یک می باشد مثل اسطوخودوس که چگالی آن ۸۸/. است. البته برخی نیز مانند  دارچین ( ۱.۰۳) ، میخک ( ۱.۰۴) و  وتیور( ۱.۰۲) و ساسافراس ( ۱.۰۹) از آب سنگین تر بوده و در ته آب قرار می گیرند.

 

شاخص آر آی یا ضریب شکست نوری اسنشیال اویل

 

هر اسنشیال اویل یک  ضریب شکست نوری RI(refractive index) دارد که بر اساس آن شناسایی می گردد که به آن تست رفراکتومتری می گویند. RI یک   یک عدد واحد است که نشان میدهد که اسانس چگونه به  نور پاسخ می دهد و آن را خم می کند. به عبارتی دیگر سرعت نور چگونه هنگام عبور از یک اسانس خاص تغییر پیدا میکند. این عدد با استاندارد هر اسانس مقایسه می شود. این شاخص بوسیله دستگاه رفراکتومتر اندازه گیری می شود. شاخص استاندارد آر آی برای اسانس لیمو بین ۱.۴۷۴ تا ۱.۴۷۶ می باشد. این عدد برای اسانس لوندر ۱.۴۵۹ تا ۱.۴۶۴ است. برای اسانس گل محمدی ۱.۴۵۱ تا ۱.۴۸۴ است.

 

  درجه چرخش نوری OR (optical rotation) اسنشیال اویل

 

درجه شاخص نوری نیز قابل اندازه گیری است و در هر یک از آنها اختصاصی است. این شاخصه به روش پلاریمتری اندازه گیری میکند. این روش ساده، سریع و غیر مخرب است.Polarimetry  به این صورت انجام میشود که چرخش نوری یک محلول یک گرم بر یک میلی لیتر در لوله قطبی ۱۰۰ میلی متری در  دمای مرجع ۲۰ درجه سانتی گراد و طول موج ۵۸۹ نانومتر تعریف میشود. به عبارت دیگه باید یک لوله پلاریمتر رو با یک اسانس خالص یا رقیق شده پر کنید. لوله را در دستگاه پلاریمتر قرار دهید و مقدار اندازه گیری شده را ثبت کنید. عدد به دست آمده a را در فرمول زیر قرار میدهیم. d  عبور نور در دسی متر  و c غلظت به گرم بر میلی لیتر . عدد به دست آمده یعنی آلفا همان چرخش نوری اسانس در دست شماست و باید این عدد را با استاندارد آن اسانس مقایسه کنید. مثلا چرخش نوری استاندارد اسنشیال اویل لیمو ۵۷+ درجه تا ۷۰+ درجه است. یا چرخش نوری نعنا ۱۷- تا ۲۴- درجه است. چرخش نوری ۹۴+ تا +۹۹ درجه است.

 

 

طول موج اسنشیال اویل

همچنین هر اسانس طبیعی تولید امواج خاصی با مقیاس هرتز می کند که قابل اندازه گیری است.

 

 

نقطه اشتعال اسنشیال اویل

یکی دیگر از خواص قابل اندازه گیری آن ها قابلیت اشتعال در آنهاست.  هر اسنشیال اویل یک نقطه اشتعال یا اصطلاحا فلش پوینت flash point دارد که دمایی است که اسانس در آن شروع به تبخیر می کند در حدی که قابلیت اشتعال داره. مهمترین کاربرد آن در ساخت محصولاتی مانند شمع و صابون است . زمانی که فلش پوینت اسانسی کم باشد خیلی زود در طول پروسه با گرما تبخیر می شود و رایحه اسانس از دست می رود. اسانس مرکبات به جز برگاموت نقطه اشتعال پایینی دارن ( بین ۴۰ تا ۵۰ درجه ) اما گروه های آروماتیک و فلورال مانند اسطوخودوس و علف لیمو نقطه اشتعال بالایی دارند.